स्ववियु र विद्यार्थी संगठनका राष्ट्रिय अन्तर्राष्ट्रिय संघर्ष

२०१७ सालको नोकरशाही निरंकुश राजतन्त्रको फौजी  कु एकदलिय पञ्चायतको स्थापना ।  चरम शोषण दमन र जनताको अधिकार कुन्ठित प्रतिबन्धको विरुद्ध – निरंकुशतालाई घुडा टेक्न बाध्य पारी स्थापित । संघर्षको  बलमा निरंकुश राजतन्त्र र पञ्चायतको मलामी बन्ने हुंकार र प्रतिबधता सहित ।  गौरवपुर्ण इतिहास  प्रतिपक्ष सचेत ,बौद्धिक  विद्यार्थी आन्दोलनको बलवाट २०१८ सालमा स्ववियु को स्थापना भयो । स्ववियु विद्यार्थीहरुको हकअधिकार संरक्षण र सम्वर्द्धन गर्ने निकाय हो । स्ववियु नितान्त निर्वाचनमात्र होईन योत वर्गसंघर्षको भट्टी समाज बिज्ञान एवं प्रतिपक्ष विद्यार्थी आन्दोलनको सधन रुप हो ।   शिक्षा क्षेत्रमा भएका तमाम बिकृती,निजिकरण,व्यापारिकरण,माफियाकरणका विरुद्ध आगो ओकल्ने सचेत युवा जत्था हो ।विद्यार्थी आन्दोलन स्ववियु  समाजमा भएका गरिबी,अन्याय ,असमानता,अशिक्षा ,कुरिती,कुसंस्कार र तमाम समस्याको जड यो दलाल संसदिय व्यवस्थाको मलामी हो।  यो अर्ध सामन्ती अर्ध उपनिवेशिक नोकरशाही दलाल पुजीवादी संसदिय व्यवस्थाले गरेको षड्यन्त्रको घोर बिरोधि हो । यो व्यवस्थाको  नियोजित कुकर्म र रास्ट्रलाइ नेपाली मौलिकता अनुरुप स्रोत र साधनलाई पहिचान र परिचालन गर्ने र आत्मनिर्भर अर्थतन्त्रको खोज अनुसन्धान गर्ने प्रतिपक्ष सचेत विद्यार्थी आन्दोलन स्ववियुको  दायित्व हो । यति मात्रै नभई ,विद्यार्थी आन्दोलन ले कस्तो व्यवस्था र कस्तो शिक्षा हाम्रो देशको मौलिकतामा आवस्यकता छ त्यसको इन्जिनियरिङ गर्ने र विकल्पको मागसहित आन्दोलन  गर्ने निकाय विद्यार्थी आन्दोलन  स्ववियु हो । आज( शिक्षा र व्यवस्था )अर्थात (विद्यार्थी र नेतृत्व )लाई जोड्न नसक्नु एउटा समस्या हो ।  समाजमा नियोजित  आयातीत   गरिबी ,उत्पीडन ,बिभेद,निरासा,बेरोजगारी , पलायन्ता,बितृस्णा, निकाश बिहिन्ता,निजीकरण,भ्रष्टाचार ,उदारीकरण  यो व्यवस्थाको खास विषेशता हुन । ,विभिन्न आन्दोलन , पार्टी , विद्यार्थी संगठनमा भएका भ्रस्टिकरण । अझ विद्यार्थी संगठनका  आवरणमा क्रान्तिकारी शव्द र विद्यार्थी आन्दोलन स्ववियुमा गरिएको नियोजित भ्रस्टिकरणले जनता र आम विद्यार्थीलाइ भ्रमित र निराशा बाड्न सफल भएको छ  । यो घाटमा सेलाइ सकिएको असफल दलाल संसदिय व्यवस्था हो । सचेत ,बौद्धिक विद्यार्थी आन्दोलन स्ववियु अध्ययन ,अनुसन्धानको कडी हो ।विद्यार्थी आन्दोलन  स्ववियु टायर बाल्ने , ढुङ्गा हान्ने , शैक्षिक हडताल गर्ने ,चक्का जाम गर्ने , नाम बाट र क्याम्पसको स्ववियु समिती मा मात्रसिमित र जवरजस्त परिचीत गराउन खोजिएको छ ।

विद्यार्थी आन्दोलन स्ववियुले- सामाजिक र आर्थिक अनुसन्धानको उद्देश्य वर्गीय शक्तिहरूको सही मूल्याङ्कनमा पुग्नु र त्यसपछि संघर्षको लागि सही रणनीति तयार गर्नु हो।यो विद्यार्थी आन्दोलन स्वबियुको प्रश्नको उत्तर हो: विद्यार्थी आन्दोलन स्ववियुले सामाजिक र आर्थिक अवस्थाको अनुसन्धान किन गर्नुपर्छ? तदनुसार, विद्यार्थी आन्दोलन स्ववियुको अनुसन्धानको उद्देश्य सबै सामाजिक वर्गहरू हुन्,  विद्यार्थी आन्दोलन स्ववियुको मुख्य उद्देश्य विभिन्न सामाजिक वर्गहरूको राजनीतिक र आर्थिक अवस्था जान्न हो। विद्यार्थी आन्दोलन स्ववियुको  अनुसन्धानको नतिजा प्रत्येक वर्गको वर्तमान अवस्था र यसको विकासको उतारचढावको तस्वीर हुनुपर्छ ।  समस्याको निकास व्यवस्था र नेतृत्वको रोडम्याप बौद्धिक ,सचेत विद्यार्थी आन्दोलन स्ववियु हो । त्यसैले विद्यार्थी आन्दोलन स्ववियु – आन्दोलन र संघर्षको सडक बाघ र,प्रतिपक्ष सचेत र बौद्धिक युवाहरुको अग्रजस्ता हो।देशैभरी रहेका ९० लाख विद्यार्थी र कथित राज्यसक्ता दलाल संसदिय व्यवस्थाबाट नियोजित पिल्सिएका गरिब किसान मजदुरको सचेत आवाज हो।तर बिडम्बना आज विगतको आन्दोलन ,त्याग,बलिदानको बिरासत र ब्याजमा अड्किएको पार्टी र विद्यार्थी संगठन र स्ववियु । रुपमा जनताको पार्टी र विद्यार्थी संगठन र स्ववियु जस्तो  सारमा यहि व्यवस्थाको हनुमान , पिछलगु,पुच्छर ,सक्ता पिपासु ,सक्ताको कुकर्म  बेतिथी बिकृती र भ्रष्टाचारको बैधानिक अडा बनाइएको छ ।आफ्नो हिटलरी अधिनायकवाद समृद्ध समाज , सुखी नेपाली ? अझ समाजवाद उन्मुख रास्ट्र कोहि गाउँ गाउँम सिंह दरवार , घर घरमा सिंह दरवार ? त कोहि व्यवस्था सहि छ अवस्था बदल्ने कोहि व्यवस्था नै बदल्ने तर पुरानो क्रूर सामन्ती नोकरशाही राजतन्त्र त कोहि राणा शासन ? को नारा खुलेआम सक्ता र शक्तीको आडमा भ्रम र लुट ब्रमलुटको चक्रव्युमा शान्तिको नाममा आतंक मचाइ रहेका छ्न ।  समाजवाद उन्मुख राष्ट्र र निशुल्क अनिवार्य शिक्षाको नारामा लुकेको दुई शिक्षा निती सरकारी बिधालय र निजि बिधालय । सरकारी बिधालय गरिब मजदुरका छोराछोरीले पढ्ने र निजिशिक्षा धनी अभिजात वर्गका छोराछोरीले पढ्ने । एउटै देशमा बिभेदकारी शिक्षा छन । यस्तो बिभेदकारी नितिको बिरोध गर्दा आतंककारी ,अपराधी ,अराजक,देशद्रोही ,झुट्टा मुद्दा  खेपनु परेको छ । क्याम्पसका शैक्षिक तथा संस्थागत सुधारका लागि मात्र क्रियाशील रहने भन्ने शब्दमा मात्र स्ववियुलाई सिमित बनाइयो । लाखौं बौद्धिक सचेत विद्यार्थीहरुलाई सक्ताको कुकर्मको बिरोध र प्रतिपक्ष बलियो मियो हुनुपर्नेमा सक्ताको कुकर्मको बैधानिक आतंक र भ्रष्टाचारको थलोमा रुपान्तरण गरियो । र त्यो नियोजित भ्रष्टाचार ,आतंकको बिरोध गर्नेहरुलाई प्रतिबन्धित ,प्रतिशोध साध्ने र झुट्टा मुद्दा देश द्रोह आतंककारी षड्यन्त्रपुर्वक सक्ताको आडमा शक्तिको दुरुपयोग गरिरहेका छन । आफ्नो अनुकुलतामा रहिरहदा विद्यार्थी संगठन र स्ववियु लाई प्रयोग गर्ने बोक्सी पनि आफै धामी पनि आफै भने झैँ सक्ता धारी पनि आफै प्रतिपक्ष पनि आफै ।  कथित आन्दोलनकारी सडक बाघ पनि आफै सक्ता धारी पनि आफै । प्रतिक्रियावादी पनि आफैं क्रान्तिकारी विद्यार्थी संगठन स्ववियु पनि आफैं । आफ्नो अनुकूलतामा रहि रहदा स्ववियुको भ्रष्टाचारको अखडा बनाउने ।, र त्यो त्याग र बलिदान बाट स्थापित विद्यार्थी संगठन र स्ववियुलाई सक्ता र शक्तिको आडमा बदनाम बनाउने र खारेज गर्ने । निरन्तर प्रतिशोधको आगो ओकली रहेका छन  । स्वबियुलाई विद्यार्थीहरूको आधिकारिक संस्थाका रूपमा बुझिन्छ । विद्यार्थीका आफ्ना समस्या आफैँले समाधान गर्न स्ववियुको परिकल्पना गरिएको थियो । तत्कालीन पञ्चायतले स्ववियु र विद्यार्थी संगठन लाई सक्ताको भक्ती पिछलगु सक्ता र प्रतिपक्ष दुवैको  अभ्यास गर्न खोजिएको थियो । र सक्ताधारी मण्डले कथित  विद्यार्थी संगठन खोलेका थिय ।  तर वास्तविक विद्यार्थी संगठन स्ववियुले त्यो पञ्चायतको आतंकको जरो पनि नरहने गरि २०४६ सालमा लाशलाइ घाटमा सेलाएको आज पनि ताजा छ । कथित वहुदलिय व्यवस्था  जनताको संघर्ष त्याग बलिदानको दोस्रो तत्कालीन  उत्सब थियो । यसकै बलमा पञ्चायतको बिकल्पमा कथित बहुदल स्थापना भयो । हुनपर्ने गणतन्त्रको स्थापना थियोे तर धोकाधडी र सक्ता लिप्साहटको गधारिका कारण कथित बहुदलीय व्यवस्थामा कुन्ठित हुन पुग्यो ।

विद्यार्थी सङ्गठनहरूको इतिहास हेर्दा यसको स्थापना दोस्रो विश्वयुद्धभन्दा पनि अघिदेखि भएको देखिन्छ । दोस्रो विश्वयुद्धमा विद्यार्थी सङ्गठनको पनि अहम् भूमिका रहेको इतिहासमा देख्न सकिन्छ । उनीहरूले सैनिकहरूलाई खाना, पानी पुर्याउनुका साथसाथै सेनामा भर्ती । भुमिगत प्रतिबन्धित पार्टी  संगठनको जन जागरण आन्दोलन ,जनयुद्ध , जनबिद्रोहमा उच्च त्याग र बलिदान कुरुर यातनामा उच्च उपस्थिति रहेको छ । समाजको क्रान्तिकारी प्रगतिशील आन्दोलनको हस्ती बैधानिक मोर्चा ,खुल्ला बलिदानको भट्टिमा उधल पुधल बलिदानिको नेतृत्व गरेको छ ।बिधालय , विश्वविद्यालयमा सुरक्षा दिने महत्वपूर्ण भूमिका रहेको पाइन्छ । विश्वयुद्ध समाप्तिसँगै विद्यार्थी सङ्गठनहरू विद्यार्थी हक अधिकारका  साथसाथै विद्यार्थीमैत्री क्रियाकलापमा रूपान्तरण गर्न थलियो । आज पनि विश्वको अधिकांश विश्वविद्यालयमा स्ववियुको अभ्यास र कार्यान्वयन भइरहेको देखिन्छ । विश्वविद्यालयको परिवर्तनका लागि अहिले पनि स्ववियुको भूमिका लाइ कम आँक्न सकिँदैन ।

नेपालमा पनि युगान्तकारी परिवर्तनका लागि विद्यार्थी सङ्गठनहरूको भूमिका कम मान्न सकिँदैन । नेपालका विभिन्न राजनीतिक घटनाक्रममा विद्यार्थी सङ्गठनको पनि उल्लेखनीय भूमिका देख्न सकिन्छ । नेपालमा विद्यार्थी सङ्गठनहरूको स्थापना अहिलेका राजनीतिक पार्टीहरूभन्दा पहिलै भएको देखिन्छ । नेपालको पहिलो विद्यार्थी सङ्गठनको रूपमा ‘नेपाली छात्र सङ्घ’लाई लिइन्छ । भारतको बनारसमा पढ्ने नेपाली विद्यार्थीहरू मिलेर विसं १९९१ मा यसको स्थापना भएको देखिन्छ । त्यसपछि सशक्त बन्दै आएको समाज परिवर्तन गर्न आवाज उठाउँदै गर्दा १९९७ मा गङ्गलाल श्रेष्ठ सहिद बन्न पुगे । उनलाई नै नेपालको पहिलो विद्यार्थी सहिदका रूपमा लिइन्छ । वि. सं. २००१ सालमा भारतको कलकत्तामा नेपाली विद्यार्थीलाई ‘हिमाञ्चल विद्यार्थी संघ’ गठन भयो। यस्तै राजनीतिक घटनाक्रम चर्किँदै जाँदा विद्यार्थीहरू आन्दोलित भएर विसं. २००४ साल १ गते  ‘जयन्त संस्कृत’को रूप लियो । राणा शासकहरूको दमनले गर्दा त्यतिबेला जनताका छोराछोरीलाई शिक्षाबाट वञ्चित गरिएको थियो ।यसको माग बाहिरी रुपमा शिक्षामा कर्मकाण्डी बाहेक भूगोल ,अर्थशास्त्र आदि बिषय समाबेश गरिनुपर्ने थियो । भने भित्री मर्म राणा शासन विरुद्ध संगठित गर्ने जाहानिया राणा शासनको अन्त्यको शंखघोस थियो । २००४ मंसिर २२ गते संस्कृत छत्राबास काठमाडौंबाट ४३ जना विद्यार्थी रेस्टिकेट गरि दमनकारी विद्यार्थी बिरोधि चरित्र प्रदर्शन गर्यो।यो कारणले पनि विद्यार्थी राजनीति सशक्त हुँदै अघि बढेको देखिन्छ । २००६ साल असार १७ गते भुमिगत रुपमा प्रचण्डराज सिंहको नेतृत्वमा अखिल नेपाल फेडेरेशन गठन गरियो । २००७ साल पुस १४ गते भारतको मध्यस्थता त्रिपक्षिय(राणा,राजा,र कांग्रेस ) रास्ट्रघाती सम्झौता को बिरोध कार्यक्रम २००८ साल कार्तिक २० गते विस्वनिकेतन हाइस्कुल पढ्ने १४ बर्षिय होनहार सक्रिय विद्यार्थी चिनियाकाजी श्रेष्ठ (उदास)को भूगोल पार्क काठमाडौमा गोलि हानी हत्या भयो । गोलि हान्ने आदेश दिने कांग्रेस नेता बि.पि.कोइराला थिय ।

राजा महेन्द्रले २०१७ सालमा बिपी कोइराला नेतृत्वको सरकार अपदस्थ गरी ‘कु’मार्फत दलहरूमाथि प्रतिबन्ध लगाएका थिए। यसरी लगाइएको पञ्चायती व्यवस्थाको विरोधमा उठ्ने हरेक आवाजलाई प्रतिबन्ध लगाइएको थियो। यस्तो अवस्थामा त्रिविमा अध्ययनरत विद्यार्थीहरूले संगठित भएर राज्यको दमनविरुद्ध आवाज उठाउन थाले। त्यतिबेला हडताल, आमरण अनशनजस्ता आन्दोलन गरिएका थिए। उनीहरूले स्ववियु गठनको माग गर्दै आन्दोलन गरेका थिए। विश्वविद्यालयभित्र विद्यार्थीका हकहितका लागि काम गर्ने संगठन खोल्न दिनुपर्ने बहानामा उक्त संगठनको माग गरिएको थियो। राजा महेन्द्रले स्ववियुका नामबाट ठुलै विद्रोह हुन सक्ने देखेपछि त्यसलाई मान्यता दिए पनि त्यसको सचिव र कोषाध्यक्ष सरकारले नै तोक्ने व्यवस्था गर्यो। सरकारकै निर्देशनमा सभासम्मेलन गर्नुपर्ने प्रावधान पनि राखियो।  त्यतिबेलाको विद्यार्थी आवाजलाई सशक्त बनाउन विसं २०१८ मा नेपालमा पहिलो पटक विद्यार्थीहरूको साझा संस्था स्ववियुको स्थापना भएको थियो । त्यसपछि पञ्चायती सरकारविरुद्ध सशक्त आवाज उठाउने काम स्ववियुले गर्यो ।

यसरी पहिलोपटक २०१८ सालमा तीर्थनाथ डंगोलको सभापतित्वमा पहिलो कार्यसमिति सर्वसम्मत चुनिएको थियो। त्यसपछि दोस्रो कार्यसमिति आउँदा स्ववियुका लागि निर्वाचन भयो। जसमा नवराज सुवेदी सभापति र प्रजातन्त्रवादी समूह (नेपाली कांग्रेस) का तर्फबाट दमननाथ ढुंगाना उपसभापतिमा निर्वाचित भए। सुवेदी दरबारको पक्षमा लाग्दा उपसभापति ढुंगानालाई पछि साधारणसभाले कार्यवाहक सभापति बनाएको थियो।  यसरी पञ्चायतकालमा त्रिविमा सुरु भएको स्ववियुले सोही व्यवस्थाविरुद्ध विद्यार्थीलाई संगठित गरेर आन्दोलनमा होमिन उत्प्रेरित गर्ने काम गरेको थियो ।  २०२१ सालमा उपत्यकाव्यापी अन्तरकलेज विद्यार्थी सम्मेलन सम्पन्न भयो । यस सम्मेलनले निम्न मागसहितको एउटा मागपत्र तयार गरी सशक्त संघर्ष संचालन गर्ने निर्णय गर्यो ।– गोर्खा भर्ती केन्द्र पूर्णतः खारेज गर्नुपर्ने ।– सबै राष्ट्रघाती असमान सन्धिहरूको खारेज गर्नुपर्ने ।– स्ववियू खोल्न पाउने अधिकारको बहाली गर्नुपर्ने ।– सम्पूर्ण बन्दी विद्यार्थीहरू विनासर्त रिहा गर्नुपर्ने ।पाँच दिनसम्म चलेर सम्मेलन भव्यताका साथ सम्पन्न भएको खुशीयालीको विजयभावमा जेठ १ गते विद्यार्थीहरूको विशाल जुलुस प्रदर्शन भयो । भर्खरै चक्चकीको अवस्थामा पुगेको पंचायती सत्ताले विद्यार्थी जुलुसमाथि व्यापक दमन गर्यो । पंचायती प्रहरीसँग आन्दोलनकारी विद्यार्थीहरूको व्यापक भीडन्त हुँदा कैयौं विद्यार्थी र प्रहरीहरू घाइते भएभने १५० भन्दा बढी विद्यार्थीहरू गिरफ्तार भए । त्यसपछि उपत्यकाव्यापी आम हड्ताल सुरू भयो । फलस्वरूप स्ववियू खोल्न पाउने अधिकार वहाली र बन्दी विद्यार्थी रिहाइसहित अन्य कतिपय माग पूरा गर्न पंचायती सत्ता बाध्य भयो । यसरी विद्यार्थीको एकताको बलमा आन्दोलनको जीत भएकोले हरेक वर्ष जेठ १ गतेलाई विद्यार्थी दिवस (एकता र विजय दिवश) को रूपमा मनाउँदै आएका छन । त्यसैले पञ्चायती शासन ढाल्न स्ववियुको भूमिकालाई कम आक्न मिल्दैन । मुलुकको व्यवस्था परिवर्तन गर्न भूमिका खेलेको थियो ।

 २०२९ सालमा फासिष्ट पञ्चायती व्यवस्थाले संघ संस्था नियन्त्रण ऐन ल्याएर अ.ने.रा. स्ववियुलाई प्रतिबन्धित गर्यो ।साम्राज्यवादले प्रयोगकालागी आयातित औपनिवेशिक शिक्षाको बिरोध २०२९ असोज २ गते जनकपुर जदुकुवामा भएको प्रदर्शनमा पञ्चायती सेनाले कामेश्वर र कुशेश्वर यादवको निर्मम हत्या गरियो । २०३५चैत्र २२ गते पाकिस्तानी भु.पु.प्रधानमन्त्री जुल्फिकर अलि फुट्टोलाइ फासिवादी शासक जियाउलहक द्वारा फाँसी दिइयो । दुदावास अगाडि प्रदर्शन भयो । पञ्चायत पुलिसले दमन भिडन्त भयो विद्यार्थी घाइते ,गिरफ्तार भय।मण्डले संगठनको पुर्ण खारेजी ,स्ववियु खोल्ने अधिकारको वाहाली,गिरफ्तारहरुको रिहाई ,झुट्टामुद्धा खारेज लगायत २६ शुत्रीय माग राखी देशव्यापी आम शैक्षिक हड्ताल गरितो । २०३६ वैशाख ९ गते अस्कल क्याम्पसमा आयोजित विरोधसभामा प्रहरी हस्तक्षेप गर्यो।छात्रावासमा लुटपाट , छतबाट फाल्ने गोलि हान्ने भयो ३ जना विद्यार्थीको शाहदत भयो । २०४५ चैत्र १० गते भारतले सम्पुर्ण व्यापारिक नाका र पारवाहन सुविधा बन्दको घोषणा गर्यो।व्यापक आन्दोलन र दुई महिना क्याम्पस बन्द भय।२०४६ मा पञ्चायत विरुद्ध जनआन्दोलन सुरु भयो। महेन्द्रको टाउको फोर्ने काम भयो शाही सेनाले गोलि वर्षाउन सुरु गर्यो। पञ्चाय आतिएको अवस्थामा काङ्ग्रेस र वाममोर्चा नोकरशाही संग सम्झौता भयो र कथित वहुदलिय व्यवस्था आयो। यो सब धोका हो भन्दै जनगणतन्त्रको नारा लगाउदै विद्यार्थी निस्किय।२०५२ को १० बर्षे जनयुद्धमा , २०६२–६३ को जनआन्दोलनमा विद्यार्थी भूमिकालाई प्रशंसनीय रूपमा लिन सकिन्छ । त्यसयताका आजसम्म आइपुग्दा नेपाली विद्यार्थी आन्दोलन थुप्रै घुम्तीमोड, उत्तार–  चढाव तथा एकता र संघर्षका श्रृंखलाहरु पार गर्दै अगाडि बढेको छ ।

नेपालको जनयुद्ध (२०५२-२०६२/०६३) को समयमा विद्यार्थी संगठनहरू पनि विभाजित भए, र यो कालखण्ड विद्यार्थी राजनीति तथा संगठनहरूको लागि निकै संवेदनशील रह्यो। तत्कालीन माओवादीद्वारा सञ्चालन गरिएको जनयुद्धमा विद्यार्थीहरू प्रत्यक्ष तथा अप्रत्यक्ष रूपमा संलग्न भए।

१. अखिल (क्रान्तिकारी) – माओवादी विद्यार्थी संगठन २०५२ साल (१९९६) मा माओवादीले जनयुद्ध सुरु गरेपछि अखिल (क्रान्तिकारी) – ANNISU (Revolutionary) को प्रभाव बढ्दै गयो।यो संगठनले माओवादी विचारधारालाई समर्थन गर्दै शिक्षालयहरूमा क्रान्तिकारी गतिविधि सञ्चालन गर्यो। ग्रामीण क्षेत्रमा विद्यार्थीहरूलाई संगठित गरी उनीहरूलाई राजनीतिक रूपमा माओवादी आन्दोलनमा संलग्न गराइयो। विद्यार्थीहरूले युद्धमैदानमा पनि भाग लिएका थिए।  नेपाल विद्यार्थी संघ (नेविसंघ) – नेपाली कांग्रेस समर्थित संगठन । नेविसंघले तत्कालीन सरकारको समर्थन गर्दै बहुदलीय प्रजातन्त्रको पक्षमा आवाज उठायो। शान्तिपूर्ण राजनीतिक आन्दोलनको पक्षमा उभिएको नेविसंघले माओवादी विद्यार्थी संगठनको गतिविधिलाई विरोध गर्यो। । अखिल  – नेकपा (एमाले) समर्थित विद्यार्थी संगठनले माओवादी आन्दोलनको विरोध गर्यो।अखिल (क्रान्तिकारी )मा विद्यार्थीहरुको बड्दो उपस्थिति रह्यो । विद्यार्थीहरू युद्धमा संलग्न भए , धेरै विद्यार्थीहरू माओवादीका कार्यकर्ता बनेर जनमुक्ति सेना (PLA) मा भर्ती भए।  कलेजहरूमा अध्ययनरत विद्यार्थीहरू माओवादी पक्षधर हुने सम्भावना बढी थियो, किनभने शाहि् सेना (RNA) को दमन र माओवादीको प्रभाव त्यहाँ बढी थियो। विद्यार्थी संगठनको चुनावमा असर जनयुद्धको समयमा अधिकांश विद्यार्थी संगठनको चुनाव रोकियो। त्रिभुवन विश्वविद्यालय (TU) को स्वतन्त्र विद्यार्थी युनियन (SVU) चुनाव २०५८ सालपछि अनिश्चितकालका लागि स्थगित गरियो। विश्वविद्यालयका क्याम्पसहरूमा माओवादी समर्थक विद्यार्थीहरूले परम्परागत विद्यार्थी संगठनहरूलाई निष्क्रिय बनाउन खोजे। कथित सरकार पक्षधर विद्यार्थी संगठनहरूले पनि माओवादी प्रभाव रोक्न आन्दोलन गरे। केही विद्यार्थीहरू शाही शासनको समर्थनमा लागे, जसले त्रिपक्षीय द्वन्द्वको स्थिति सिर्जना गर्यो। २०६२/६३ को जनआन्दोलनपछि लोकतान्त्रिक गणतन्त्र स्थापना भएपछि विद्यार्थी संगठनहरूबीच पुनः प्रतिस्पर्धा सुरु भयो। माओवादीले अखिल (क्रान्तिकारी) लाई अझै सशक्त बनायो र चुनावमा पनि सहभागी गरायो। नेपाल विद्यार्थी संघ (नेविसंघ), अखिल , र अन्य संगठनहरूले माओवादीका क्रान्तिकारी रणनीतिहरूको विरोध गरे। तर, प्रचण्ड नेतृत्वको माओवादी राजनीतिक रूपमा सरकारमा आएपछि विद्यार्थी संगठनहरू पनि विस्तारै मिल्ने प्रक्रियामा गए।प्रचण्ड ,बाबुरामको आत्मसमर्पण र प्रतिक्रियावादी राज्य सक्तामा पतन भयो । उक्त १० बर्षे जनयुद्धमा विद्यार्थी संगठनका शहादत तत्कालीन केन्द्रिय उपाध्यक्ष बेनोज अधिकारी  पुर्व केन्द्रिय संयोजक कृष्ण सेन ,पुर्व उपाध्यक्ष ज्ञाम प्रसाद चालिसे , ,पुर्व सचीव राममणी भट्टराई , त्यसैगरी बेपत्ता  ,तत्कालीन माहासचिव पुर्ण पौडेल ,पुर्व उपाध्यक्ष कृष्ण के.सि.,बिपिन भन्डारी लगायत हजारौंले शहादत र बेपत्ता भएका छन । ।शारीरिक ,मानसिक यातना,हत्या ,हिंसा ,बलात्कार , झुट्टा मुद्दा  , घाइते , अपांग , त्याग , बलिदानको जगमा सामन्ती नोकरशाही राजतन्त्रको अन्त्य भयो । तर सक्ता लिप्साहट गद्दारहरुको कारण रुपमा क्रान्तिकारी ,कम्युनिस्ट सारमा अवसरवादी ,संसोधनवादी अन्ततः प्रतिक्रियावादीहरुका कारण लोकतान्त्रिक गणतन्त्रमा टुंगिन पुग्यो । त्यो त्याग ,बलिदानले खोजेको जनवादी गणतन्त्र बाट बन्चित गरियो र दलाल संसदिय व्यवस्था लादियो । स्ववियु राजनीतिकभन्दा पनि विद्यार्थीको हक अधिकारका लागि निर्माण गरिएको साझा संस्था भएकाले विश्वविद्यालयमा स्ववियुलाई राजनीतिक क्रान्तिको अब्बल संस्थाका रूपमा लिइन्छ । तर  स्ववियुलाइ यहि अर्ध सामन्ती अर्ध उपनिवेनिशिक नोकरशाही दलाल पुजीवादि संसदिय व्यवस्थाको वैधानिक लूट खसोटको (प्रतिपक्ष र सक्ता) दुई चरित्र कायम राख्न सफल भएको छ । स्ववियुको महत्त्व र आवश्यकता र सचेत ,बौद्धिक युवा विद्यार्थी लाई( फुटाउ र राज गर )भन्ने साम्राज्यवादि हैकम द्वारा युवा विद्यार्थीलाई रोजगारीकालागि उच्च शिक्षाको वाहानामा  युरोप , अमेरिका  र वैदेशिक रोजगारी को नाममा भिजिट भिजामा त कहिले घरेलु हिंसा ,यौन हिंसा को सिकार बनेको छ ।  गत आर्थिक वर्षमा मात्रै अध्ययनका लागि विदेश जाने विद्यार्थीको संख्या १ लाख ११ हजार २ सय ८९ जना रहेको छ। ०८०/०८१ अध्यागमन विभागकाअनुसार गत वर्ष विभिन्न उद्देश्यले विदेश गएका १६ लाख २१ हजार ५ सय ६६ जना नेपालीमध्ये ८ लाख ७ हजार ६ सय ९३ जना रोजगारीको सिलसिलामा विभिन्न देश पुगेका हुन्। रोजगारी खोज्दै विदेश पुगेका अधिकांश नेपालीले कठिन परिश्रम गर्नुपर्ने बाध्यतामा रहेका छन। कैयौं नेपालीहरू कामको सिलसिलामा अकाल मृत्युवरण गर्नसमेत बाध्य हुने गरेका छन्।रोजगारी खोज्दै विदेश पुग्नेमा पुरुष ७ लाख १८ हजार ९ सय ८ र महिला ८८ हजार ७ सय ६३ जना रहेका छन्।। विस्वबिधालय बेरोजगार उत्पादन गर्ने भट्टी बनी रहेका छन । स्ववियु भ्रष्टाचार र सक्ताका ट्यापे , डन हरुको नाङ्गो  नाच नाच्ने थलो बनेको छ । विद्यार्थी आन्दोलन र स्ववियु धराशायी हुन पुगेको छ । कयौं स्कुल, कलेज नियोजित मर्जको सिकार बनेका छन् ।निजि स्कुल कलेज ,बिदेशी सम्बन्धनप्राप्त कलेज खुलिरहेका छन भने धमाधम कन्सल्टेन्सी मेनपावरहरुको संख्या बड्दो छ । कथित सक्ताधारी  काङ्ग्रेस निकट  ने.वि.संघ ,एमाले निकट विद्यार्थी संगठनका कथित नेताहरु निजि शैक्षिक सस्था ,कन्सल्टेन्सी,बिदेशी सम्बन्धनप्राप्त कलेज,मेनपावरका व्यापारीहरु छन । राजनीतिक ,सामाजिक ,शैक्षिक बिकृती आन्दोलनको ठेकेदार पनि उनिहरु छन । यसले के प्रष्ट हुन्छ भने (बोक्सी पनि आफैं धामीझाँक्री पनि आफैं ) भने जस्तैः सक्ताधारी पनि आफै आन्दोलनकारी सडकबाघ पनि आफै ।

वास्तविक स्ववियु पक्षधरहरु यो अर्ध  सामन्ती अर्ध उपनिवेशिक नोकरशाही दलाल पुजीवादी संसदिय व्यवस्थाको कुरुर अधिनायकवादको विरुद्ध  जनवादी व्यवस्था र जनवादी शिक्षा, वैज्ञानिका समाजवादी शिक्षाका लागि संघर्ष गरिरहेको छ । विद्यार्थी आन्दोलनहरू विश्वभर विभिन्न समयमा भएका छन्, जसले सामाजिक, राजनीतिक, र शैक्षिक परिवर्तनहरू ल्याएका छन्। विद्यार्थी आन्दोलनको चुनाव (election) भन्ने विषय विशेष रूपमा उल्लेखनीय छैन, तर विद्यार्थी आन्दोलनहरूले विभिन्न समयमा महत्वपूर्ण राजनीतिक परिवर्तनहरू निम्त्याएका छन्।

विद्यार्थी संगठन (Student Organizations) को इतिहास निकै पुरानो छ, जसको जरा शैक्षिक संस्था तथा समाजमा युवाहरूको भूमिका संग सम्बन्धित छ। बिश्वको प्रमुख विद्यार्थी आन्दोलनहरू हेर्दा, तिनले सामाजिक, राजनीतिक, र शैक्षिक परिवर्तनहरूमा महत्वपूर्ण भूमिका खेलेका छन्। १. प्रारम्भिक विद्यार्थी संगठनहरू  १२ औं शताब्दी: यूरोपमा प्राचीन विश्वविद्यालयहरू (जस्तै: बोलोग्ना, पेरिस, ऑक्सफोर्ड) स्थापना भएसँगै विद्यार्थी गिल्डहरू बने। तिनीहरू शैक्षिक स्वतन्त्रता, शुल्क नियन्त्रण र आवास व्यवस्थापनका लागि संघर्ष गर्थे। हो, १२औं शताब्दीमा नै विद्यार्थी संगठनहरूको प्रारम्भिक स्वरूप देख्न सकिन्छ। त्यतिबेला युरोपमा पहिलो आधुनिक विश्वविद्यालयहरू स्थापना भएका थिए, जस्तै: बोलोग्ना विश्वविद्यालय (इटाली, १०८८) पेरिस विश्वविद्यालय (फ्रान्स, ११५०) ऑक्सफोर्ड विश्वविद्यालय (इंग्ल्यान्ड, ११६७) यी विश्वविद्यालयहरूमा विद्यार्थीहरू गिल्ड (Guilds) वा कलेज (Colleges) जस्ता समूहमा संगठित हुन्थे। विद्यार्थी संगठनहरूको मुख्य उद्देश्य थियो: शैक्षिक स्वतन्त्रता र अधिकार सुनिश्चित गर्ने शुल्क (Fees) नियन्त्रण गर्ने आवास तथा अन्य सुविधाहरूको व्यवस्थापन गर्ने बोलोग्ना विश्वविद्यालय र विद्यार्थी संगठन बोलोग्ना विश्वविद्यालयलाई विश्वकै पहिलो विद्यार्थी-प्रबंधित (Student-run) विश्वविद्यालय मानिन्छ। त्यहाँका विद्यार्थीहरूले Universitas Scholarium भन्ने संगठन बनाएर आफ्नो अधिकारका लागि संघर्ष गरे। उनीहरूले आफ्ना शिक्षकहरूलाई पारिश्रमिक दिन्थे र शिक्षकहरूलाई नियमहरू मान्न बाध्य पार्थे। पेरिस विश्वविद्यालय र विद्यार्थी संगठन पेरिस विश्वविद्यालयमा विद्यार्थीहरू मुख्य रूपमा चार समूहमा विभाजित थिए: 1. फ्रान्सेली विद्यार्थीहरू 2. नर्मन्डी क्षेत्रका विद्यार्थीहरू 3. पिकार्डी क्षेत्रका विद्यार्थीहरू 4. इंग्ल्यान्ड र जर्मनीका विद्यार्थीहरू यी विद्यार्थी समूहहरू आ-आफ्नो हितको रक्षाका लागि संगठनमा संलग्न हुन्थे। १२औं शताब्दीका विद्यार्थी संगठनहरू आजको जस्तो सामाजिक आन्दोलनभन्दा बढी शैक्षिक स्वतन्त्रता, शुल्क नियन्त्रण, र प्रशासनिक अधिकार मा केन्द्रित थिए। यी संगठनहरूले पछि विद्यार्थी आन्दोलनको जग बसाले, जसले १९औं र २०औं शताब्दीमा राजनीतिक र सामाजिक परिवर्तनका लागि ठूला संघर्षहरू गरे।

१८ औं – १९ औं शताब्दी: फ्रान्स, जर्मनी, र अन्य युरोपेली देशहरूमा विद्यार्थी समूहहरूले प्रजातन्त्र र राष्ट्रवादको समर्थन गर्दै विभिन्न आन्दोलनहरू थाले। जर्मनीको Burschenschaften (1815) जस्तो संगठन राष्ट्रवादी आन्दोलनको लागि परिचित थियो।  १८औं र १९औं शताब्दीमा विद्यार्थी संगठनहरू अझै संगठित भए र समाजमा ठूलो प्रभाव पार्न थाले। यो समयमा विद्यार्थीहरू राष्ट्रवाद, प्रजातन्त्र, र सामाजिक परिवर्तनका मुद्दामा सक्रिय भए। विशेष गरी युरोप र अमेरिका जस्ता क्षेत्रमा विद्यार्थीहरूले क्रान्तिकारी गतिविधिमा भूमिका खेले। १. १८औं शताब्दी (१७०० – १७९९) यो समय ज्ञानोदय (Enlightenment) को युग थियो, जसले वैज्ञानिक सोच, स्वतन्त्रता, र मानवअधिकार जस्ता विचार फैलायो। विद्यार्थीहरू शैक्षिक सुधार, अभिव्यक्ति स्वतन्त्रता, र राजनीतिक परिवर्तनका लागि आवाज उठाउन थाले। फ्रान्सेली क्रान्ति (1789) फ्रान्समा विद्यार्थीहरू क्रान्तिकारी समूहहरूसँग आबद्ध भए। विश्वविद्यालयका विद्यार्थीहरूले राजतन्त्रको विरोध गर्दै स्वतन्त्रता, समानता, र बन्धुत्वको नारा लगाए। पेरिस विश्वविद्यालयका धेरै विद्यार्थीहरूले ज्याकबिन क्लब (Jacobin Club) जस्ता समूहहरूमा भाग लिए। अमेरिकी स्वतन्त्रता संग्राम (1775-1783) अमेरिकी विश्वविद्यालयका विद्यार्थीहरू ब्रिटिश शासनविरुद्ध संघर्षमा सामेल भए। हावर्ड, येल, र प्रिन्सटन विश्वविद्यालयका विद्यार्थीहरूले अमेरिकी क्रान्तिमा महत्वपूर्ण भूमिका खेले। २. १९औं शताब्दी (१८०० – १८९९) १९औं शताब्दीमा विद्यार्थी संगठनहरू अझ सशक्त भए, र तिनले राष्ट्रवाद, प्रजातन्त्र, सामाजिक न्याय, र क्रान्ति का लागि महत्वपूर्ण भूमिका खेले। (क) जर्मनीमा Burschenschaften (1815) जर्मनीमा विद्यार्थी संगठन Burschenschaften स्थापना भयो। यसको मुख्य उद्देश्य जर्मनीलाई सानो साना राज्यहरूबाट一 (एकीकृत) गरेर एउटा राष्ट्र बनाउने थियो। १८१७ मा यी विद्यार्थीहरूले Wartburg Festival आयोजना गरे, जहाँ उनीहरूले राजतन्त्र र दमनकारी शासनको विरोध गरे। पछि १८३० को क्रान्तिमा पनि विद्यार्थीहरू अग्रसर भए। (ख) इटालीमा विद्यार्थी राष्ट्रवादी आन्दोलन (1830 – 1848) इटालीमा Giuseppe Mazzini को नेतृत्वमा Young Italy Movement सुरु भयो, जसमा धेरै विद्यार्थीहरू संलग्न भए। इटालीलाई एकताबद्ध गर्ने लक्ष्य राखेर विद्यार्थीहरू राष्ट्रवादी आन्दोलनमा सक्रिय भए। (ग) फ्रान्स र युरोपमा 1848 को क्रान्ति सन् १८४८ मा युरोपभर क्रान्ति भयो, जसमा विद्यार्थीहरूको भूमिका प्रमुख थियो। पेरिस विश्वविद्यालयका विद्यार्थीहरूले राजनीतिक स्वतन्त्रता र प्रजातन्त्र को लागि आन्दोलन गरे। यो क्रान्ति फ्रान्स, जर्मनी, इटाली, र अष्ट्रिया मा फैलियो। (घ) रूसमा विद्यार्थी विद्रोह (1860 – 1890) रूसमा विद्यार्थीहरूले जार (Tsar) को निरंकुश शासनविरुद्ध आन्दोलन गरे। धेरै विद्यार्थीहरू समाजवादी आन्दोलनमा सामेल भए, जसले पछि रूसी क्रान्ति (1917) को आधार तयार गर्यो। १८औं र १९औं शताब्दीमा विद्यार्थी संगठनहरू विश्वविद्यालय भित्र मात्र सीमित नरही राष्ट्रवादी, प्रजातान्त्रिक, र क्रान्तिकारी आन्दोलनहरूको प्रमुख भाग बने। फ्रान्स, जर्मनी, इटाली, अमेरिका, र रूस ,चिन मा विद्यार्थीहरूको आन्दोलनले शासन व्यवस्थामा परिवर्तन ल्यायो। १९औं शताब्दीका यी विद्यार्थी संघर्षहरूले २०औं शताब्दीका ठूला विद्यार्थी आन्दोलनहरूलाई प्रेरणा दियो।  रुसी क्रान्ति (1917) ले जार निकोलस द्वितीय (Tsar Nicholas II) लाई सत्ताच्युत गर्दै बोल्शेभिक पार्टीको नेतृत्वमा सोभियत संघ (USSR) को स्थापना गर्यो। यस क्रान्तिमा विद्यार्थीहरू अग्रमोर्चामा थिए। उनीहरूले राजनीतिक विचार फैलाउने, प्रदर्शन गर्ने, र क्रान्तिको लागि सशस्त्र संघर्ष गर्ने महत्त्वपूर्ण भूमिका खेले।

1. मिखाइल कलिनिन (Mikhail Kalinin) – बोल्शेभिक पार्टीमा संलग्न विद्यार्थी, पछि सोभियत संघको नेता बने।

2. एनातोली लुनाचार्स्की (Anatoly Lunacharsky) – विद्यार्थीहरूमाझ क्रान्तिकारी चेतना फैलाउने प्रमुख बुद्धिजीवी।

3. याकोव स्वेर्दलोभ (Yakov Sverdlov) – बोल्शेभिक पार्टीको प्रमुख संगठनकर्ता, जसले विद्यार्थीहरूमाझ क्रान्तिकारी भावना फैलाए।

4. लिओ ट्रोट्स्की (Leon Trotsky) – विद्यार्थीकालदेखि नै क्रान्तिकारी गतिविधिमा सक्रिय थिए, बोल्शेभिक क्रान्तिको मुख्य रणनीतिकार बने।

5. व्लादिमिर लेनिन (Vladimir Lenin) – विद्यार्थी कालमा नै क्रान्तिकारी गतिविधिमा सक्रिय, पछि क्रान्तिको मुख्य नेता बने। विद्यार्थीहरूको भूमिका क्रान्तिका लागि जनमत निर्माण विद्यार्थीहरूले जार शासनको अन्यायको विरोध गर्दै पत्रिका, पोस्टर, पर्चा वितरण गरी क्रान्तिको विचार फैलाए।

विश्वविद्यालयहरूमा क्रान्तिकारी विचारको बहस तथा संगठन निर्माण गरियो। कारखानामा कामदारहरूसँग एकजुट भई क्रान्तिको समर्थन जुटाए। प्रदर्शन र हड्ताल १९०५ को असफल क्रान्ति पछि पनि विद्यार्थीहरू जार शासनविरुद्ध निरन्तर आन्दोलनमा थिए। १९१५ को फेब्रुअरी क्रान्तिमा विद्यार्थीहरूले ठूलो संख्यामा सडक प्रदर्शन गरे, जसले अन्ततः जार निकोलस द्वितीयलाई गद्दी त्याग्न बाध्य पार्यो। सेनामा रहेका धेरै विद्यार्थीहरूले बोल्शेभिक पक्षमा विद्रोह गरे। सशस्त्र संघर्षमा भाग अक्टोबर क्रान्ति (1917) मा  विद्यार्थीहरूले “रेड गार्ड” को रूपमा बोल्शेभिक सेना (Red Army) मा भर्ती भई लडाइँ लडे। सेंट पिटर्सबर्ग र मस्कोका विद्यार्थीहरूले बोल्शेभिक सैनिकहरूलाई सैन्य रणनीतिमा सहयोग गरे। विश्वविद्यालयहरूबाट स्वयंसेवक विद्यार्थीहरूले हतियार समातेर क्रान्तिमा भाग लिएका थिए। सहिद र बलिदानको अवस्था सरकारी दमन र सहिद विद्यार्थीहरू जार शासनले धेरै विद्यार्थीहरूलाई पक्राउ गरी जेल हाल्यो, यातना दियो, र मार्यो। १९०५ देखि १९१७ को बीचमा हजारौं विद्यार्थीहरूले क्रान्तिको लागि ज्यान गुमाए। केही प्रमुख विश्वविद्यालयहरूमा विद्यार्थी नेता र कार्यकर्ताहरूलाई गोली हानेर मारियो।  गृहयुद्ध (1918-1922) मा बलिदान क्रान्ति सफल भएपछि पनि गृहयुद्ध (Red Army vs White Army) मा हजारौं विद्यार्थीहरू मारिए। बोल्शेभिक सेनामा भर्ती भएका विद्यार्थीहरू राजनीतिक विरोधी सेनासँग लड्दा सहिद भए। केही विद्यार्थीहरूलाई जार समर्थक सेनाले पक्राउ गरेर यातना दिई मारियो। रुसी क्रान्तिमा विद्यार्थीहरू आन्दोलनको अग्रमोर्चामा रहे। विद्यार्थी नेताहरूले क्रान्तिकारी विचार फैलाए, प्रदर्शन गरे, र सशस्त्र विद्रोहमा भाग लिए। धेरै विद्यार्थी सहिद भए, तर उनीहरूको बलिदानले क्रान्तिलाई सफल बनायो। रुसी क्रान्तिपछि विद्यार्थीहरू सोभियत शासनको महत्त्वपूर्ण हिस्सा बने, र शिक्षा तथा वैज्ञानिक अनुसन्धानमा अगाडि बढे।  रुसी क्रान्तिको सफलताको ठूलो श्रेय विद्यार्थीहरूलाई  जान्छ, किनभने उनीहरू नै क्रान्तिकारी विचारधारा फैलाउने, जनतालाई जागरूक गराउने, र प्रत्यक्ष रूपमा लडाइँमा भाग लिने मुख्य संगठन  थियो । लेनिन को नेतृत्वमा बोल्शेविक पार्टीले अस्थायी सरकारलाई हटाएर समाजवादी शासन लागू गर्ने अभियान चलायो। विद्यार्थीहरू साम्यवाद (Communism) को पक्षमा संगठन बनाएर बोल्शेविकहरूलाई समर्थन गरे।विश्वविद्यालयहरू क्रान्तिकारी विचारधाराको केन्द्र बने, जसमा विद्यार्थीहरूले मार्क्सवाद, लेनिनवाद, र समाजवादी दर्शनको अध्ययन गरे।रेड गार्ड्स (क्रान्तिकारी सेना) मा धेरै विद्यार्थीहरू सामेल भए। अन्ततः, बोल्शेविकहरूले क्रेमलिन कब्जा गरे, र सोभियत संघको स्थापना भयो। रूसी क्रान्ति पछि विद्यार्थी संगठनहरू क्रान्तिपछि सोभियत सरकारले शिक्षा प्रणालीलाई समाजवादी सिद्धान्तअनुसार पुनर्गठन गर्यो। विश्वविद्यालयहरूलाई क्रान्तिकारी शिक्षा केन्द्र बनाइयो। Komsomol (युवा कम्युनिस्ट लीग) स्थापना गरियो, जसमा विद्यार्थीहरू सामेल भएर साम्यवादको प्रचार गर्थे। शिक्षा नि:शुल्क बनाइयो, र सबैलाई पढ्ने अवसर दिइयो। रूसी क्रान्ति (1917) मा विद्यार्थीहरू प्रजातन्त्र, समाजवाद, र मजदुरहरूको अधिकारको पक्षमा खडा भए। फेब्रुअरी क्रान्तिमा उनीहरू जारको निरंकुश शासनविरुद्ध उभिए, भने अक्टोबर क्रान्तिमा उनीहरू बोल्शेविक पार्टीको समर्थनमा समाजवादी शासन स्थापना गर्न सक्रिय भए। क्रान्तिपछि विद्यार्थी संगठनहरूलाई साम्यवादी विचारधाराको प्रचारप्रसारका लागि परिचालन गरियो।

चीनमा May Fourth Movement (1919) ले शिक्षा सुधार र राष्ट्रवादी आन्दोलनको अगुवाइ गर्यो।

१९३०-१९४०: स्पेन, फ्रान्स, र इटलीमा विद्यार्थीहरू फासिवादी शासन विरुद्ध खडा भए।

१९६०: अमेरिकामा Civil Rights Movement अन्तर्गत विद्यार्थीहरूले मानवअधिकार र शैक्षिक सुधारको माग गरे।

१९६८: फ्रान्स, जर्मनी, र अमेरिकामा व्यापक विद्यार्थी विद्रोहहरू भए, जसले विश्वविद्यालय सुधार र युद्ध विरोधी आन्दोलनहरूलाई प्रेरित गर्यो।

२०औं शताब्दी विद्यार्थी आन्दोलनहरूको शिखर युग थियो। यस अवधिमा विद्यार्थीहरू राजनीतिक, सामाजिक, मानवअधिकार, र शैक्षिक सुधार जस्ता विषयहरूमा आन्दोलनमा सक्रिय भए। विशेष गरी प्रजातन्त्र, शैक्षिक सुधार, युद्धविरोधी आन्दोलन, जातीय समानता, र स्वतन्त्रता संघर्ष विद्यार्थीहरूका प्रमुख मुद्दा बने।

(क) चीनको ‘May Fourth Movement’ (१९१९) चीनमा ५ मे १९१९ मा विद्यार्थीहरूले बेइजिङमा ठूलो प्रदर्शन गरे। उनीहरूले चीनको राष्ट्रिय सम्प्रभुता र प्रजातन्त्रको माग गरे। यो आन्दोलन चीनको कम्युनिस्ट आन्दोलनको जग बन्यो।

(ख) भारतको विद्यार्थी आन्दोलन (१९२०-१९४७) भारतीय विद्यार्थीहरू महात्मा गान्धीको नेतृत्वमा ब्रिटिश शासनविरुद्ध आन्दोलनमा सक्रिय भए। १९४२ मा “भारत छोडो आन्दोलन” मा विद्यार्थीहरू सामेल भए। भारत स्वतन्त्र भएपछि पनि विद्यार्थीहरू शिक्षा सुधार र सामाजिक न्यायको पक्षमा सक्रिय रहे।

(ग) स्पेनिस विद्यार्थी विद्रोह (१९३०) स्पेनमा विद्यार्थीहरू तानाशाह प्रिमो दे रिभेराको शासनविरुद्ध सडकमा उत्रिए। यस आन्दोलनले स्पेनमा गणतन्त्र स्थापनामा मद्दत गर्यो।

(घ) नाजी जर्मनीविरुद्ध ‘White Rose Movement’ (१९४२-१९४३) जर्मनीमा विद्यार्थी समूह “White Rose” ले हिटलरको शासनविरुद्ध शान्तिपूर्ण प्रतिरोध गरे। यस समूहका सदस्यहरू गेस्टापो (नाजी प्रहरी) द्वारा पक्राउ गरी मृत्युदण्ड दिइयो।

अमेरिकी ‘Civil Rights Movement’ (१९५०-१९६०) अमेरिकामा विद्यार्थीहरू अश्वेत नागरिक अधिकारका लागि आन्दोलनमा उत्रिए। १९६० को “Sit-in Movement” मा विद्यार्थीहरू क्याफे, स्कूल, र बसहरूमा विभेदविरुद्ध शान्तिपूर्ण प्रतिरोधमा बसे। मार्टिन लूथर किङ र माल्कम एक्स जस्ता नेताहरूको समर्थनमा विद्यार्थीहरू सक्रिय भए। फ्रान्सको विद्यार्थी आन्दोलन (१९६८) सन् १९६८ मा फ्रान्समा १० लाखभन्दा बढी विद्यार्थी र मजदुरहरूले सरकारविरुद्ध प्रदर्शन गरे। उनीहरूले शिक्षा सुधार, श्रमिक अधिकार, र समाजवादी नीति को माग गरे। आन्दोलनपछि फ्रान्समा शैक्षिक र प्रशासनिक सुधार गरियो। अमेरिका र विश्वभर ‘Vietnam War Protest’ (१९६०-१९७०) अमेरिकी विद्यार्थीहरू भियतनाम युद्धको विरोधमा विशाल प्रदर्शनहरू मा उत्रिए। “Kent State Shooting” (1970) मा अमेरिकी सुरक्षाकर्मीहरूले चार विद्यार्थीलाई गोली हानेर हत्या गरे। आन्दोलनले अमेरिकी नीतिमा परिवर्तन ल्यायो र भियतनाम युद्ध अन्त्यतर्फ उन्मुख भयो।

(१९७० – २०००) (क) इरानको इस्लामिक क्रान्तिमा विद्यार्थी भूमिका (१९७९) इरानका विद्यार्थीहरूले शाह (राजा) को पतनका लागि इस्लामिक क्रान्तिमा मुख्य भूमिका खेले। क्रान्तिपछि उनीहरूले तेहरानस्थित अमेरिकी दूतावास कब्जा गरे (Iran Hostage Crisis – १९७९)।  (ग) दक्षिण अफ्रिकाको ‘Soweto Uprising’ (१९७६) विद्यार्थीहरूले अफ्रिका भाषालाई जबरजस्ती शिक्षा माध्यम बनाउने सरकारको निर्णयको विरोध गरे। सैनिक कारबाहीमा सयौं विद्यार्थीहरू मारिए, जसले अपार्थाइड (Apartheid) विरुद्ध अन्तर्राष्ट्रिय दबाब बढायो।  आज पनि विद्यार्थीहरू समाज परिवर्तनका लागि प्रमुख शक्ति रहेका छन्। चिनियाँ ‘May Fourth Movement’

(४ मे, १९१९) ,(५ मे आन्दोलन) चीनको राष्ट्रियता, लोकतन्त्र, र आधुनिकिकरणको लागि भएको एक ऐतिहासिक विद्यार्थी आन्दोलन थियो। यो आन्दोलन चीनको शिक्षित युवाहरू, विद्यार्थीहरू, र बौद्धिक वर्गद्वारा पश्चिमी साम्राज्यवाद र आफ्नै सरकारको कमजोरीको विरोधमा गरिएको थियो।

१. आन्दोलनको पृष्ठभूमि प्रथम विश्वयुद्ध (1914-1918) को दौरान चीनले जर्मनीविरुद्ध लड्न मित्रराष्ट्र (Allied Powers) हरूसँग गठबन्धन गर्यो। ‘Versailles Treaty’ (१९१९) को अन्तर्गत, जर्मनीले चीनको शानडोङ प्रान्त (Shandong Province) मा आफ्नो प्रभाव गुमायो। तर, चीनलाई फर्काउने सट्टा, जापानलाई ती क्षेत्र हस्तान्तरण गरियो, जसले चिनियाँ जनता र विद्यार्थीहरूलाई आक्रोशित बनायो। चिनियाँ सरकार (Beiyang Government) कमजोर र पश्चिमी राष्ट्रहरूप्रति झुकेको देखियो, जसले विद्यार्थीहरूलाई आक्रोशित बनायो।

२. आन्दोलनको सुरुवात (४ मे, १९१९) पेइचिङ विश्वविद्यालय (Peking University) का विद्यार्थीहरूले पहिलो पटक ठूलो प्रदर्शन आयोजना गरे। विद्यार्थीहरूले “विदेशी हस्तक्षेप बन्द गर!” र “चिनियाँ भूमि जापानलाई नदिनू!” भन्ने नारा लगाए। आन्दोलनपछि चिनियाँ जनता र श्रमिक वर्ग पनि प्रदर्शनमा सामेल भए। विद्यार्थीहरूले सरकारी अधिकारीहरूका घरमा तोडफोड गरे, केही मन्त्रीहरूलाई राजीनामा दिन बाध्य बनाए।

३. आन्दोलनका प्रमुख मुद्दाहरू ‘Versailles Treaty’ को विरोध: चीनको भूमि जापानलाई हस्तान्तरण गर्ने निर्णयको विरोध। राष्ट्रियता (Nationalism): चीनले आफ्नो सार्वभौमिकता बचाउनुपर्ने माग। लोकतन्त्र (Democracy): कमजोर सरकारको सट्टा प्रजातान्त्रिक प्रणालीको माग। सांस्कृतिक सुधार (Cultural Reform): पुरानो परम्परागत सोचको सट्टा विज्ञान, प्रगति, र महिला अधिकारको प्रवर्द्धन।

(क) राजनीतिक प्रभाव चीन सरकारले अन्ततः Versailles Treaty मा हस्ताक्षर गर्न अस्वीकार गर्यो। चीनमा राष्ट्रियता (Nationalism) र प्रजातन्त्रको चेतना बढ्यो। १९२१ मा चिनियाँ कम्युनिस्ट पार्टी (CCP) को स्थापना मा यो आन्दोलन प्रेरणादायी बन्यो। (ख) सांस्कृतिक प्रभाव आन्दोलनपछि पुरानो चिनियाँ परम्परालाई सुधार गर्ने नयाँ संस्कृति (New Culture Movement) शुरू भयो। महिला अधिकार र लैङ्गिक समानताको पक्षमा आवाज उठ्न थाल्यो। विज्ञान र आधुनिक शिक्षा प्रणालीलाई जोड दिइयो। (ग) समाजवादी विचारधाराको उदय मार्क्सवाद र समाजवादप्रति युवाहरू आकर्षित भए, जसले पछि चीनमा कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई बलियो बनायो। १९४९ मा माओ जेदोङको नेतृत्वमा साम्यवादी क्रान्ति सफल हुनुको एउटा जग यो आन्दोलन पनि थियो। ‘May Fourth Movement’ चीनको आधुनिक इतिहासको टर्निङ पोइन्ट थियो। यसले चिनियाँ राष्ट्रियता, लोकतन्त्र, र समाजवादी विचारधारा को विकासमा ठूलो भूमिका खेल्यो। १९२१ मा CCP को स्थापना र १९४९ मा चीनमा कम्युनिस्ट क्रान्ति सफल हुन यो आन्दोलन प्रेरणादायी बन्यो। आज पनि यो आन्दोलन चीनमा राष्ट्रिय स्वाभिमान र सामाजिक परिवर्तनको प्रतीकको रूपमा सम्झिइन्छ। १९४९ को चिनियाँ क्रान्ति माओ जेदोङको नेतृत्वमा सम्पन्न भयो, जसले People’s Republic of China (PRC) को स्थापना गर्यो। यस क्रान्तिमा विद्यार्थीहरूले निर्णायक भूमिका खेले, विशेष गरी प्रचार, आन्दोलन, तथा सैन्य संघर्षमा।

१. लि फुचुन (Li Fuchun) – CCP का प्रारम्भिक सदस्य, विद्यार्थी अवस्थादेखि नै क्रान्तिमा संलग्न।

2. लि लिसान (Li Lisan) – श्रमिक आन्दोलन र विद्यार्थी संगठनका महत्त्वपूर्ण नेता।

3. चेन युन (Chen Yun) – CCP को युवा संगठनमा संलग्न, क्रान्तिकारी रणनीतिकार।

4. डेंग शियाओपिंग (Deng Xiaoping) – विद्यार्थी कालदेखि नै CCP मा सक्रिय, पछि चीनको सुधारवादी नेता बने।

5. झाओ एन्लाई (Zhou Enlai) – विद्यार्थी अवस्थादेखि क्रान्तिमा संलग्न, CCP का प्रभावशाली नेता।

6. यी जियानयिंग (Ye Jianying) – विद्यार्थी नेताको रूपमा चिनिएका, पछि CCP को उच्च पदमा पुगे।

२. विद्यार्थीहरूले  जागरूकता फैलाउने र प्रचार अभियानविद्यार्थीहरूले कम्युनिस्ट विचारधारालाई प्रचार गर्ने काम गरे। विश्वविद्यालय र स्कूलहरूमा CCP का क्रान्तिकारी विचारधारा फैलाइयो।

प्रचार सामग्री (pamphlet, पत्रिका) वितरण गरी जनतालाई CCP को समर्थन गर्न प्रेरित गरियो।  श्रमिक र किसानहरूलाई संगठित गर्ने । विद्यार्थीहरूले किसान, मजदुर, र श्रमिक संगठनहरूलाई क्रान्तिमा सहभागी गराए। विश्वविद्यालयहरूका विद्यार्थीहरू ग्रामीण क्षेत्रमा गई CCP को समर्थन जुटाउने अभियान चलाए। विद्यार्थीहरू People’s Liberation Army (PLA) मा भर्ती भई क्रान्तिमा प्रत्यक्ष भाग लिए। धेरै विद्यार्थीहरू गुप्तचर, सैन्य सल्लाहकार, तथा रेड आर्मीका लडाकु भए। गृहयुद्ध (1945-1949) मा KMT को सेनासँग लड्दै CCP को पक्षमा काम गरे। सरकारी दमन र विद्यार्थी सहिदहरू Kuomintang (KMT) को सरकारले हजारौं विद्यार्थीहरूलाई पक्राउ गरी यातना दियो। धेरै विद्यार्थी नेताहरूलाई गोली हानी मारियो। “White Terror” (1927-1949) को समयमा हजारौं विद्यार्थीहरू मारिए। शहर तथा ग्रामीण क्षेत्रमा CCP समर्थक विद्यार्थीहरूलाई निशाना बनाइयो। १९४९ को अन्तिम संघर्षमा हजारौं विद्यार्थीहरू सहिद भए। १९४९ को चिनियाँ क्रान्तिमा विद्यार्थीहरूले प्रचार, संगठन, र सैन्य संघर्षमा प्रमुख भूमिका खेले। धेरै विद्यार्थी नेताहरू क्रान्तिपछि CCP का शीर्ष नेता बने। सहिद विद्यार्थीहरूको बलिदानले CCP लाई सफलता दिलायो र १९४९ मा कम्युनिस्ट चीनको स्थापना भयो। विद्यार्थीहरूको योगदान आज पनि चीनको इतिहासमा क्रान्तिकारी शक्ति (Revolutionary Force) को रूपमा मानिन्छ। ३. २१ औं शताब्दीमा विद्यार्थी संगठनहरू २०१०-हालसम्म: जलवायु परिवर्तन, मानवअधिकार, शिक्षा सुधार, र राजनीतिक स्वतन्त्रताको लागि विद्यार्थी संगठनहरू सशक्त रूपमा सक्रिय छन्। हङकङको Umbrella Movement (2014), भारतको JNU Movement, अमेरिका र युरोपमा Black Lives Matter Movement जस्ता आन्दोलनमा विद्यार्थीहरूको ठूलो सहभागिता रह्यो।

विद्यार्थी संगठनहरू ऐतिहासिक रूपमा सामाजिक परिवर्तनका लागि उत्प्रेरक शक्ति बनेका छन्। अहिले पनि तिनीहरू विभिन्न मुद्दामा सरकार र समाजलाई चुनौती दिइरहेका छन्। गर्विलो इतिहास बोकेको विद्यार्थी सङ्गठनहरूले समय र आवश्यकतालाई बुझेर आफ्नो औचित्यलाई परिवर्तन गर्न सकेका छैनन् ।  स्वबियुले कसैलाई सभापति बनाउने ,निर्बाचित गर्ने ठेक्का लिगेको ठेक्केदार सस्था होइन । स्ववियु को स्थापना किन र कसरी आवस्यकता भयो त्यसको गुदि कुरा निर्वाचित र निर्वाचन मात्र हो त । कथित सरकारले  थुपरेको महँगि,भ्रष्टाचार ,अन्याय ,अशिक्षा ,गरिबी ,असमान सन्धि ,राष्ट्रघात,जनघात ,मुल्यवृदी,शुल्कवृदी,शैक्षिक बिकृती ,निजीकरण ,उद्घारिकरणका विरुद्धमा संघर्ष गर्दछ । शैक्षिक सस्थामा भएको बिकृती वेथिती,अनियमितता भ्रस्टाचार ,शुल्क वृद्धिको विरुद्ध आगो ओकल्ने यी र यस्ता विषय नियमित ,निरन्तर दैनिकी कार्य हुन ।यस्ता तमाम शैक्षिक ,सामाजिक ,राजनीतिक कुरिती,बिकृती, अन्याय , विभेद,उत्पिडनको घोर बिरोधि  प्रतिपक्ष सचेत बौद्धिक वास्तविक विद्यार्थी संगठन र विद्यार्थी आन्दोलन स्ववियुले  अठोट गर्दछ । कथित राज्यले आतंककारी ,अपराधी ,अराजक ,गुण्डा ,देशद्रोही, झुट्टा मुद्दा किन नलगाओस गोलि किन नठोकोस प्रतिपक्ष सचेत बौद्धिक विद्यार्थी आन्दोलन स्ववियु डटेर सत्य र न्यायको पक्षमा बुलन्द आवाज उठाइरहेको छ ।  स्ववियुको आफ्नो वर्ग छ ,वास्तवमा विद्यार्थी आन्दोलन  स्ववियु प्रतिपक्ष आन्दोलन हो। हिजोको जाहानिया राणाशासन,पञ्चायत ,सामन्ती नोकरशाही राजतन्त्रलाई जरै देखि उखालेर निरंकुश (शासकका विरुद्ध विद्यार्थी आन्दोलन स्ववियु )र (बन्दुकका विरुद्ध कलम ) स्थापित आन्दोलन हो। बिगतका त्याग वलिदानको ब्याज खाने ती स्वघोषित नेता र स्वघोषित लोकतान्त्रिक गणतन्त्रधारिहरु  र तिनका भातृ संगठन जसले (सक्ता र प्रतिपक्ष दुवै ) को भुमिकाबाट नियोजित भ्रष्टाचार लूट वर्मलुट गरिरहेका छन । आम विद्यार्थीहरुलाइ भ्रमित तुल्याइएको छ र समाज राष्ट्र र राष्ट्रियता थप संकट र गरिबीमा गुज्रिएको छ ।